یادداشت

 اکوایران: طبق آخرین گزارش بانک مرکزی از شاخص بهره‌وری، رشد بهره‌وری کل در اقتصاد ایران در سال99، بالغ بر 4 درصد اعلام شده است. بر این اساس، پس از سه سال رشد منفی، رشد بهره‌وری در کشور مثبت بوده است. آمارها نشان می‌دهد در سال 99، رشد کارایی نیروی کار، بالاتر از رشد کارایی سرمایه بوده است، این در حالی است که در سال‌های 95 تا 98 رشد بهره‌وری سرمایه بالاتر بوده است. با توجه به اینکه بهره‌وری عوامل تولید یکی از مهم‌ترین شاخص‌های اقتصاد کلان و عامل تعیین‌کننده در رشد اقتصادی و تولید ناخالص داخلی است، در این گزارش به بررسی بهره‌وری عوامل تولید در دهه 90 پرداخته شده است.

بهره‌وری؛ شاخص کلیدی برای رشد اقتصادی

از جمله مهم‌ترین شاخص‌های اقتصادی، شاخص بهره‌وری عوامل تولید است. از آنجا که بهره‌وری یکی از منابع تامین‌کننده رشد اقتصادی است، لازم است اطلاعات معتبر، استاندارد و قابل‌اتکایی از وضعیت و روند تغییرات آن در دست باشد. یک مقیاس بهره‌وری به بیان ساده نسبت یک شاخص مقداری از یک ستانده معین به یک شاخص مقداری از یک داده معین یا ترکیبی از چندین داده است. به بیان دیگر، هرچه نسبت یک ستانده مانند تولید ناخالص داخلی به داده مانند سرمایه یا نیروی کار بیشتر باشد، می‌گوییم بهره‌وری سرمایه بالاتر است، چراکه به‌ازای هر واحد سرمایه به‌کار گرفته شده در فرایند تولید، تولید بیشتری به‌وجود آمده است. روش‌های مختلفی به‌منظور سنجش بهره‌وری وجود دارد؛ از جمله روش‌های مبتنی بر اقتصادسنجی و تخمین تابع تولید، روش حسابداری رشد و روش شاخص عددی. هریک از این روش‌ها دارای مزایا و معایبی است و انتخاب روش برحسب محدودیت‌ها و اهداف موردنظر صورت می‌گیرد. اغلب سازمان‌های بین‌المللی و مراکز آماری کشورهای مختلف از روش شاخص عددی بهره می‌برند.

 مثبت‌شدن بهره‌وری اقتصاد ایران پس از سه سال

آمارها نشان می‌دهد، رشد بهره‌وری عوامل تولید در سال‌های دهه 90 بسیار نوسان داشته است. در ابتدای دهه 90 رشد این شاخص منفی 6/8 درصد به ثبت رسیده است، بدین معنی که عوامل تولید در سال 91 نسبت به سال 90 حدود 7 درصد کارایی بیشتری در تولید داشته‌اند. اگرچه این نرخ در سال بعدی به منفی 4/8 درصد رسیده است. به‌طور کلی این شاخص در سال‌های ابتدایی دهه 90 نوسان بالایی داشته به‌گونه‌ای که یک سال مثبت و یک سال منفی برآورد شده و این روند چند بار تکرار شده است. از همین رو، نمی‌توان روند مشخصی برای آن در سال‌های مذکور متصور شد. در سال 95 با شکل‌گیری توافق برجام و ظاهرشدن اثرات آن در اقتصاد ایران، رشد بهره‌وری عوامل تولید اعم از نیروی کار و سرمایه رقم مثبت 6/3 درصد را به ثبت رساند، در واقع، بالاترین رشد این شاخص در دهه 90 بوده است. اما این مورد در سال 96 تکرار نشد و رشد این شاخص به حدود صفر درصد رسید. در دو سال بعدی نیز وضعیت بهره‌وری عوامل تولید بسیار وخیم و رشد آن منفی بوده است. اما در سال 99 پس از سه سال رشد منفی، رشد شاخص بهره‌وری در اقتصاد ایران مثبت 4/8 درصد به ثبت رسیده است. از جمله دلایل این رشد مثبت می‌توان گفت؛ با توجه به اینکه از سال 96 تا 98 این شاخص مدام کاهش یافته بود، افزایش کمی در شاخص می‌تواند باعث پدید آمدن رشد مثبت شود. از طرفی، در نیمه دوم سال 99، روی کار آمدن دولت بایدن در آمریکا باعث شد تا نگاه‌ها به آینده اقتصاد بهبود یابد که همین امر می‌تواند باعث افزایش کارایی شود. با وجود رشد مثبت در سال 99، نمی‌توان گفت که وضعیت بهره‌وری عوامل تولید در ایران مناسب است، چراکه عدد شاخص بهره‌وری کل به ثبت رسیده در این سال هنوز هم با اختلاف نسبت به عدد شاخص در سال‌های میانی و ابتدایی دهه 90 پایین‌تر است.

بهره‌وری سرمایه بالاتر از نیروی کار

تحلیل‌ها نشان می‌دهد، از ابتدای دهه 90، رشد شاخص بهره‌وری نیروی کار بالاتر از رشد بهره‌وری سرمایه بوده است که بالطبع باعث شده، رشد کل نیز از رشد سرمایه بالاتر باشد. اما از سال 95، این روند تغییر کرد و رشد بهره‌وری سرمایه بالاتر از رشد بهره‌وری نیروی کار به ثبت رسید. این موضوع تا سال 98 ادامه یافت. این افزایش در بهره‌وری سرمایه را می‌توان ناشی از موج واردات کالاهای سرمایه به کشور پس از رفع تحریم‌ها دانست. در سال 99 بار دیگر روند تغییر کرده و رشد بهره‌وری نیروی کار پیشی گرفت. به عبارت دیگر، در سال 99، میزان افزایش در کارایی نیروی کار بیش از افزایش کارایی در سرمایه بوده است. به‌طور کلی، رشد بهره‌وری عوامل تولید در اقتصاد ایران (چه سرمایه و چه نیروی کار) دقیقا از یک روند پیروی کرده و تقریبا درصد رشدهای نزدیک به هم نیز تجربه کرده است.

 جهش بهره‌وری سرمایه در سال 95

رشد شاخص بهره‌وری در سال 95، 6/9 درصد به ثبت رسیده است، این در حالی است که رشد این شاخص در سال 94 منفی 3/7 درصد بوده است. نرخ رشد به ثبت رسیده در سال 95 بالاترین نرخ رشد این شاخص در تمام سال‌های دهه 90 بوده است. به عبارت دیگر، در یک سال (95 نسبت به 94) نرخ رشد بهره‌وری در اقتصاد ایران نزدیک به 11 درصد افزایش داشته است که نشان از جهش کارایی سرمایه در اقتصاد ایران دارد. در سال 96، به‌رغم کاهش نرخ رشد نسبت به سال 95، همچنان رشد این شاخص مثبت به ثبت رسیده است. رفع تحریم‌ها در سال‌های مذکور و چشم‌انداز مثبت از اقتصاد در آن سال‌ها را می‌توان علت افزایش کارایی سرمایه و رشد اقتصادی مثبت در ایران دانست.

شروع دوباره تحریم‌ها و سقوط کارایی سرمایه

از سال 97، با شروع دوباره تحریم‌ها از سوی دولت ترامپ، متغیرهای اقتصاد کلان در ایران وضعیت نامناسبی پیدا کردند که در نتیجه آن، رشد بهره‌وری سرمایه نیز در سال 97 منفی 4 درصد به ثبت رسید. در سال 98 نیز این رشد منفی دوباره تکرار شد و نرخ منفی 2/1 درصد برای اقتصاد کشور برآورد شد. مانند شاخص بهره‌وری کل، پس از دو سال منفی بودن رشد این شاخص در سال 99، وضعیت کارایی سرمایه کمی بهبود یافت و نرخ رشد بهره‌وری سرمایه به 2/3 درصد رسید. انتظار می‌رود با توجه به کمرنگ‌شدن اثر منفی کرونا بر اقتصاد و همچنین کمترشدن فشار تحریم‌ها در سال 1400، رشد بهره‌وری سرمایه مثبت باشد.

 نوسان در رشد بهره‌وری بخش‌های اقتصادی

بررسی‌ها نشان می‌دهد، در سال‌های دهه 90، رشد بهره‌وری سرمایه در بخش‌های اقتصادی نوسان داشته است. در میان بخش‌های صنعت، معدن و کشاورزی، بخش کشاورزی نسبت به دو بخش دیگر از نوسان رشد کارایی سرمایه کمتری برخوردار بوده و  نوسان رشد بخش معدن در دهه 90 بسار نوسان داشته است. بر اساس آمارها، از سال 94 به بعد، بهره‌وری سرمایه در بخش معادن بیشتر از بخش صنعت بوده است، این در حالی است که قبل از آن با اختلاف کارایی سرمایه در بخش صنعت بالاتر از کارایی سرمایه در بخش معدن بوده است. علت رشد بهره‌وری در بخش معدن، افزایش مجوزدهی اکتشاف و بهره‌برداری از معادن در سال‌های 94 و 95 است.

سقوط رشد بهره‌وری نیروی کار در چهار سال گذشته

بررسی‌ها نشان می‌دهد، رشد شاخص بهره‌وری نیروی کار در دهه 90 بسیار پرنوسان بوده است، اما موردی که به‌وضوح در روند این شاخص دیده می‌شود سقوط آن در چهار سال گذشته بوده است، به‌طوری که رشد بهره‌وری نیروی کار در سال‌های 96، 97 و 98 منفی برآورده شده است. پایین‌ترین رشد این شاخص در دهه گذشته به سال 97 با رشد منفی 5/3 درصد تعلق دارد. بررسی رقم شاخص نشان می‌دهد، بهره‌وری نیروی کار در سال 97 بسیار پایین بوده و رقم شاخص به زیر 90 رسیده است. (سال پایه، 1395) هرچند در سال 99، این شاخص کمی بهبود یافته و رشد 7 درصدی را به ثبت رسانده است. به عقیده کارشناسان اقتصاد کلان، این رشد مثبت به‌دلیل رشد منفی پیاپی در سال‌های قبل از 99 بوده است، چراکه با وجود رشد 7 درصدی در این سال، هنوز شاخص بهره‌وری کل اقتصاد ایران از سال‌های 93، 91 و 90 هم پایین‌تر است.

رشد بالای بهره‌وری در بخش صنعت

تحلیل داده‌ها نشان می‌دهد، در میان بخش‌های صنعت، کشاورزی و معدن، بالاترین رشد بهره‌وری نیروی کار در سال 99 در بخش صنعت رخ داده، به‌طوری که رشد بهره‌وری نیروی کار در این بخش 13/3 درصد برآورد شده است. این شاخص برای بخش کشاورزی نیز بالغ بر 9 درصد به ثبت رسیده است. همچنین رشد بهره‌وری نیروی کار در سال 99 در بخش معدن بسیار پایین بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد، در میان 3 بخش مذکور در دهه 90، بهره‌وری نیروی کار در بخش معدن، نسبت به سایر بخش‌ها بسیار پایین‌تر بوده است. همچنین بهره‌وری در بخش کشاورزی در سال‌های 97، 98 و 99 از بهره‌وری در بخش صنعت بالا بوده است. این در حالی است که بهره‌وری نیروی کار در سال‌های ابتدایی و میانی دهه 90 در بخش صنعت بالاتر از بخش کشاورزی بوده است.